Giriş

Sağlık çalışanlarının kendilerini korumaları, ellerine bulaşan biyolojik vücut sıvılarını hastaya veya hastadan diğer hastaya bulaştırma risklerini azaltmak için eldiven kullanmaları önerilmektedir (1,2). Eldivenlerin rutin kullanımı, ilk olarak edinilmiş bağışıklık yetmezliği sendromu (acquired immune deficiency syndrome - AIDS) salgınına yanıt olarak önerilmiş ve Hastalık Kontrol Önleme Merkezi tarafından 1980’lerin sonlarında “evrensel önlemler” şeklinde adlandırılarak kullanıma girmiştir (2-4). Rutin eldiven kullanımı daha sonraları temasla ilişkili olarak artan kontaminasyon risklerini de bertaraf edebilmek üzere yaygınlaştırılmış ve vücut sıvılarına temas gerektiren ilgili tüm uygulamalarda standart önlemler arasında eldiven kullanımına da yer verilmiştir (2,4).

Kan, idrar, mukus, sekresyon gibi vücut sıvıları, vücut çıkartıları ve gözle görülür şekilde vücut sıvıları ile kirlenen maddelere dokunma sırasında eldiven kullanılmalıdır. Kan ve benzeri; vücut sıvılarına veya kontamine olmuş yüzeylere maruz kalma potansiyeli yok ise eldiven kullanılmamalıdır (5,6).

Eldiven kullanımı, sağlık çalışanını korumak, hastadan hastaya bulaşı önlemek adına oldukça etkili bir önlem olmakla birlikte el kontaminasyonuna karşı tam koruma sağlamamaktadır. Mikroorganizmalar eldivenlerin küçük kusurlarından kaynaklı veya eldivenlerin çıkarılması sırasında ellerin kirlenmesi ile sağlık çalışanlarının ellerine bulaşabilmektedir. Eldivenin çıkarılmasından sonra yapılan el hijyeni, el dekontaminasyonunu sağlayan temel unsurdur (5-9). Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) verilerine göre, hastaları kolonize eden mikroorganizmaların %30’u, hasta teması sırasında eldiven giyen sağlık çalışanlarından bulaşır (5,6). Eldivenlerin zamanında çıkarılmaması veya değiştirilmemesi, işlemler arasında ve rutin hasta bakımı sırasında eldiven çıkarma oranlarının düşük olması, bir hastadan diğer hastaya geçiş sırasında veya aynı hasta üzerinde farklı bölgeler arasında değiştirilmemesi gibi yanlış kullanımları tehlikelidir. Eldiven kullanımına ilişkin kılavuzlar, bir hastadan diğer hastaya geçiş sırasında eldiven değiştirmenin ve eldiven çıkarılmasının ardından el hijyeninin sağlanmasının önemini vurgulamaktadır (5,8,10).

Loveday ve ark’nın (8) çalışmasında eldivenlerin yanlış kullanımının çapraz bulaşa neden olduğu bulunmuştur. Wilson ve ark’nın (10) çalışmasında eldivenlerin yanlış kullanıldığı gösterilmiştir. Fuller ve ark’nın (11) çalışmasında, eldivenlerin yanlış ve gerekli olmayan işlemlerde kullanıldığı gözlemlenmiştir. Yoğun bakım ünitelerinde hastaların durumundan dolayı enfeksiyon kapma riski yüksek olduğu için mikroorganizmaların elle bulaşması önemlidir (9). Daha önce eldiven giyme gözlemi yapılmayan bir yoğun bakım ünitesinde, eldivenlerin doğru ve gerekli kullanımını değerlendirmesi amaçlandı.

Gereç ve Yöntem

Bu çalışma, prospektif, kesitsel, gözlemsel tipte bir çalışmadır. Çalışma, bir üniversite hastanesi anesteziyoloji anabilim dalı 3. düzey, 12 yataklı yoğun bakım ünitesinde yapıldı. Yoğun bakım ünitesi, uygun eldiven giyme önerilerine uyulmasını gerektirdiği için seçildi. Çalışan hekim, hemşire, hasta bakıcıların, eldiven doğru ve gereksiz kullanımı gözlem yöntemi ile belirlendi. DSÖ’nün tavsiye ettiği eldiven kullanım durumlarına göre; veri toplama aracında toplam 7 parametreden oluşan “doğru eldiven kullanım” formu kullanıldı. Veri toplama formunda, eldiven kullanım durumları olarak 5 eylem belirlendi. Bu eylemler;

• Kan ve/veya vücut sıvıları ile temas olasılığı,

• Bütünlüğü bozulmuş deri veya mukoza ile temas durumu,

• Kontamine olmuş eşya ve çevre yüzeyleriyle temas durumu,

• Temas izolasyonu uygulanan hasta ve çevresine dokunmadan önce,

• Aynı hastada farklı işlemler/farklı bölgeler arasında eldiven değişimidir.

Bu eylemler dışında eldiven kullanılması “gereksiz eldiven kullanımı” olarak kayıt edildi. Gereksiz eldiven kullanımında cihazların (hasta takip monitörleri, ventilatör, infüzyon pumpları) alarmlarının susturulması, hasta ile ilgili kayıtların tutulması, telefon kullanılması, ilaçların yerleştirilmesi gibi işlemler sayıldı. Bu parametrelerin uygulanma durumu gözlemlenerek, doğru/yanlış eldiven kullanımı ve gerekli/gereksiz eldiven kullanımı belirlendi. Sağlık personelinin elinde kesik, çizik ve çatlaklar olması durumunda eldiven giyme gözlemi, hiçbir sağlık çalışanının elinde kesik, çizik ve çatlak olduğu belirlenemediği için bu parametre gözlemden çıkarıldı.

Gözlemler, araştırmaya dahil edilen sağlık çalışanının haberi olmadan yapıldı. Bu nedenle çalışmaya katılanlardan onam alınmadı. Ocak-Şubat 2020 döneminde, toplam 48 sağlık çalışanının (8 hekim, 28 hemşire, 12 hasta bakıcı) eldiven giyme eylemleri gözlemlendi. Gözlemlerimiz, ülkemizde COVID-19 olgusu görüldüğünde sonlandırıldı. Veriler, yoğun bakım sorumlu hemşiresi ve enfeksiyon kontrol hemşiresi tarafından, hafta içi 08.00-16.00 saatleri arasında, gözlemcilerin rastgele saatlerde yoğun bakım ünitesinde bulundukları zamanlarda toplandı. Gözlemciler, sağlık çalışanlarının gözlem formundaki “eldiven giyme eylemlerini” gözlemledi. Verilerde, sağlık çalışanının meslek ve cinsiyet bilgileri kayıt edildi. Sağlık çalışanının eldiven kullanımı ile ilgili eylemleri veri olarak toplandı.

Araştırma için İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Klinik Araştırmalar Etik Kurulu’ndan izin alındı (karar no: A-07, tarih: 07.04.2020). Çalışma yapılan yoğun bakım ünitesi yöneticilerinden onam alındı.

İstatistiksel Analiz

Çalışmada, eldiven kullanma eylemleri sıklık, yüzdelik verileri ile değişkenler arasında ilişki aramak için ki-kare testi kullanıldı.

Çalışmaya dahil etme ölçütleri: Yoğun bakım ünitesinde 08-16 vardiyasında çalışan tüm hekim, hemşire, hasta bakıcılar araştırmaya dahil edildi.

Çalışmadan dışlanma ölçütleri: Yoğun bakım ünitesinde çalışan diğer meslek çalışanları, gece vardiyasında çalışan asistan doktorlar araştırma dışında tutuldu.

Bulgular

Tanımlayıcı Bulgular

Sağlık çalışanlarının endikasyonlara göre doğru-yanlış eldiven kullanımına ilişkin bulgular Tablo 1’de gösterildi. Elde edilen verilere göre; kan ve/veya vücut sıvıları ile temas olasılığında doğru eldiven kullanım oranı %86,1’dir (n=87). Aynı hastada kirli işlemler/farklı bölgeler arasında eldiven değişimi gerekliliği gözleminde (n=68) katılımcıların hiç değişim yapmadığı gözlemlendi (Tablo 1).

Gereksiz eldiven kullanımına ilişkin bulgular Tablo 2’de gösterildi. Katılımcıların gereksiz eldiven kullanım oranı ise %85,1’dir (n=74) (Tablo 2).

Katılımcıların doğru-yanlış eldiven kullanımına ilişkin bulgular cinsiyete göre değerlendirildiğinde kadınlarda doğru eldiven kullanım oranı %71,9 (n=167), erkeklerde %64,9 (n=228) olarak tespit edildi. Meslek gruplarına göre yapılan değerlendirmede ise doğru eldiven kullanım oranının en yüksek olduğu meslek grubunun hasta bakıcılar %77,9 (n=95), doğru eldiven kullanımının en düşük olduğu meslek grubunun hekimler olduğu tespit edildi %41,9 (n=105). Katılımcıların cinsiyet ve meslek grubuna göre eldiven kullanım oranları Tablo 3’te gösterildi. Doğru eldiven kullanımı açısından cinsiyet ve meslekler arasında ilişki arayıcı analiz sonucunda cinsiyetler arasında istatistiksel olarak anlamlı fark tespit edilmedi, meslek grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark olduğu tespit edildi (p<0,001) (Tablo 3).

Eldiven kullanım endikasyonlarında mesleklere göre doğru eldiven kullanımının yer aldığı Tablo 4 incelendiğinde; kan ve/veya vücut sıvıları ile temas olasılığı, bütünlüğü bozulmuş deri veya mukoza ile temas durumunda, temas izolasyonu uygulanan hasta ve çevresine dokunmadan önce endikasyonlarına göre meslek gruplarına göre eldiven kullanımının istatistiksel olarak ileri düzeyde anlamlı bulundu (p<0,0001). Kontamine olmuş eşya ve çevre yüzeyleriyle temas durumunda meslek gruplarına göre eldiven kullanımı istatistiksel olarak anlamlı bulundu (p>0,05). Aynı hastada kirli işlemler/farklı bölgeler arasında eldiven değişiminin sağlanması uygulamasında bir sabit olduğu için istatistiksel olarak hesaplanmadı (Tablo 4).

Gereksiz eldiven kullanımının cinsiyet ve meslek gruplarına göre Tablo 5 incelendiğinde, cinsiyete ve meslek gruplarına göre istatistiksel olarak anlamlı olmadığı bulundu (p>0,05) (Tablo 5).

Tartışma

Bu çalışma, eldiven giyme durumunu tespit eden sınırlı sayıda çalışmadan biridir. Gözlemlerimiz eldivenlerin doğru ve yanlış kullanımının yanı sıra gereksiz kullanım oranını da ortaya koymuştur. Çalışmamızda doğru eldiven kullanım oranı %67,8 olarak tespit edilmiştir. Loveday ve ark. (8) tarafından yoğun bakım ünitesinde yaptıkları çalışmada, doğru eldiven kullanım oranı %35,4 olduğu, Wilson ve ark.’nın (10) çalışmasında %45,7 oranında eldivenin doğru kullanıldığı, Chau ve ark.’nın (4) çalışmasında eldiven kullanım genel uyumu %72,4, Flores ve Pevalin'in (2) çalışmasında ise eldiven kullanım genel uyumu %92 oranındadır. Sonuçlardaki bu farklılıklar, çalışmaların ayrı ülkelerde ve birbirinden farklı birimlerde yapılmasından, sağlık çalışanlarının eldiven giyme bilgi düzeylerinin birbirinden ayrı olmasından kaynaklanmış olabilir. Çalışmamızda eldivenin doğru kullanımı, istenen düzeyin altında değerlendirilir. Bu sonucun nedenleri, eldiven kullanımı ile ilgili çalışan eğitimlerinin düzenli yapılmaması, sağlık çalışanlarının yanlış eldiven kullanımının, çapraz bulaşa neden olacağını bilmemeleri veya inanmamalarından ötürü olabilir.

Eldivenlerin, sağlık çalışanlarının kan ve diğer vücut sıvılarıyla temas etme riskini azaltmak, sağlık çalışanından hastaya veya hastadan diğer hastaya bulaşma riskini azaltmak için kullanılması önerilir. DSÖ; evrensel önlemler kapsamında tıbbi eldivenlerin, sağlık çalışanlarının elinde kan ve diğer vücut sıvılarıyla kirlenme riskini azaltmak için kullanılmasını önerir (5). AIDS salgınına yanıt olarak eldiven kullanımını, Hastalık Kontrol Önleme Merkezi 1980’lerin sonlarında önerir (3). Çalışmamızda kan ve/veya vücut sıvıları ile temas olasılığında doğru eldiven kullanım oranı %86,1 olarak tespit edildi. Loveday ve ark. (8) tarafından yapılan çalışmada, kan ve/veya vücut sıvıları ile yüksek riskte bir bulaş olasılığı durumunda çalışanların eldiven kullanımı uygun iken, orta riskte bulaş olasılığı durumunda eldiven kullanım oranının %16, düşük riskte bulaş olasılığı riskinde ise eldiven kullanım oranının %1’e kadar düştüğü, aynı zamanda eldiven kullanımının, tiksinti ve korku duygusundan ötürü olduğu bu nedenle kullanıldığı belirtilmiştir. Wilson ve ark. (10) tarafından yapılan çalışmada %20,1 kan ve vücut sıvılarıyla bulaş durumu oluşmuş ve %44,1 oranında eldiven uygun kullanıldığı belirtilmiştir. Chau ve ark.’nın (4) çalışmasında gözlenen eldiven kullanım durumlarının %71,4’ünde kan, vücut sıvıları, boşaltım, sağlam olmayan deri veya mukoza zarlarına maruz bırakan prosedürler sırasında katılımcılar eldiven giymişlerdir. Çalışma sonuçlarına göre, sağlık çalışanları kendilerine kan ve vücut sıvıları ile bulaş riski yüksek olduğunda, bu bulaştan doğan kendilerinin hastalık kapma korkusundan, bulaştan doğan tiksinti hissinden dolayı eldiven giydikleri söylenebilir.

Evrensel önlemler, çapraz kontaminasyonu önlemek için aynı hastada kirli işlemler/farklı bölgeler arasında eldiven değişiminin sağlanmasını önerir (1,4,12). Eldivenler aynı hastadaki kirli işlemler/farklı bölgeler arasında değiştirilmemesi çapraz bulaşma riskini artırır. Yoğun bakım ünitelerinde hastane enfeksiyonlarının yüksek olduğu ve çapraz bulaş ile bu oranın arttığı bilinmektedir. Çalışmamızda, aynı hastada kirli işlemler/farklı bölgeler arasında eldiven değişimi hiç yapılmamıştır. Kim ve ark.’nın (13) (2003) Amerika’daki yoğun bakım ünitelerinde yürüttüğü gözlemsel çalışmada, sağlık çalışanlarının sadece %7,9’u, aynı hastanın birden fazla vücut bölgesine/salgılarına temas durumunda bir kez eldiven değişimi yapmışlardır. Çalışmamızda aynı hastadaki kirli işlemler ve/veya farklı bölgeler arasında eldivenin hiç değiştirilmemesi, sağlık çalışanlarının, bu durumun çapraz bulaşa neden olabileceği konusundaki bilgi eksikliği, bulaşa neden olabileceğine inanmamalarından dolayı olabilir.

Çalışmamızda bulunan diğer bir veri eldivenlerin gereksiz kullanımıdır. Çalışmamızda gereksiz eldiven kullanımı %85,1 oranında gözlemlendi. Flores ve Pevalin'in (2) çalışmasında, eldivenlerin gereksiz kullanım oranı %42, Tel’in (14) çalışmasında hemşirelerin gereksiz eldiven kullanımı %89 olarak belirtilmiştir. Gereksiz eldiven kullanım oranının yüksek olması, sağlık çalışanlarının temiz işlemler olarak tanımlanan işlemleri, kirli işlemler olarak tanımlamaları bu durumdan dolayı kendilerini bulaştan korumak için eldiven giydikleri söylenebilir.

Çalışmamızda, doğru eldiven kullanım oranının %77,9 ile en yüksek olduğu meslek grubunun hasta bakıcılar, %41,9 oranıyla en düşük olduğu meslek grubunun hekimler, hemşirelerin ise %76,9 oranında doğru eldiven kullandığı tespit edildi. Çalışmamızda kan ve vücut sıvıları ile bulaş riski durumunda, hasta bakıcıların her işlemde, hekimlerin %53,6 oranında, hemşirelerin ise %98,1 oranında eldiven giydiği bulundu. Benzer şekilde Loveday ve ark.’nın (8) yaptığı çalışmada da doğru eldiven kullanım oranı %80 oranıyla en yüksek olduğu meslek grubunun hasta bakıcılar, %23,8 oranıyla en düşük olduğu meslek grubunun ise hekimler olduğu belirlenmiştir. Hasta bakıcıların gerçekleştirdiği işlemlerin %60’ında kan ve kan ürünleri ile temas etme risklerinin yüksek olduğu belirtilmiştir. Bu nedenle eldiven kullanımına özen gösterdikleri düşünülebilir. Buna karşın hekimler kendilerine bulaş riskini düşük olarak değerlendirdikleri veya hızlı davranmak zorunda kaldıkları için eldiven kullanma oranları düşük kalmış olabilir.

Çalışmamızdaki sınırlılık, eldiven kullanımının tek başına ve sadece bir birimde gözlenmesidir.

Sonuç

Eldiven kullanımının sistematik olarak gözlemlenmesi, doğru ve gerekli eldiven kullanımının değerlendirilmesini sağlamıştır. Sağlık çalışanlarının, eldiven kullanım bilgi durumu, eldiven giyme ve/veya giymeme ile ilgili davranış nedenlerini belirleyen, doğru eldiven kullanımını iyileştiren, gereksiz eldiven kullanımını önleyen çalışmalar yapılmalıdır. Enfeksiyon kontrol komiteleri, sağlık çalışanlarına eldivenlerin gereksiz ve yanlış kullanımlarıyla ilişkili oluşabilecek tehlikeler hakkında bilgilendirmeleri artırmalıdır. Gereksiz eldiven kullanımı, sağlık hizmetlerinde maliyetleri artıran parametreler arasında değerlendirmeli, maliyeti azaltan tedbirler içinde yer almalıdır.

Çalışmalarda el hijyeni ile eldiven kullanımı birlikte gözlemlenmelidir. Çapraz bulaşı gösteren çalışmalar ile el hijyeni ve eldiven kullanımının önemi ortaya çıkarılmalıdır.

Teşekkür: Çalışmamızı yürüttüğümüz yoğun bakım ünitesi sağlık çalışanlarına teşekkür ederiz.

Etik

Etik Kurul Onayı: Araştırma için İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Klinik Araştırmalar Etik Kurulu’ndan izin alındı (karar no: A-07, tarih: 07.04.2020).

Hasta Onamı: Gözlemler, araştırmaya dahil edilen sağlık çalışanının haberi olmadan yapıldı. Bu nedenle çalışmaya katılanlardan onam alınmadı. Çalışma yapılan yoğun bakım ünitesi yöneticilerinden onam alındı.

Hakem Değerlendirmesi: Editörler kurulu dışında olan kişiler tarafından değerlendirilmiştir.

Yazarlık Katkıları

Cerrahi ve Medikal Uygulama: N.A., S.Y., Konsept: N.A., S.Y., Dizayn: N.A., Veri Toplama veya İşleme: N.A., S.Y., Analiz veya Yorumlama: N.A., Literatür Arama: N.A., Yazan: N.A.

Çıkar Çatışması: Yazarlar tarafından çıkar çatışması bildirilmemiştir.

Finansal Destek: Yazarlar tarafından finansal destek almadıkları bildirilmiştir.